Matka XVIII-wiecznej Europy i nowoczesnego państwa

Nie posiadała tytułu księżnej cieszyńskiej, ten należał do jej ojca, męża, a później syna. Ona stała zawsze jakby obok, a jednak wywarła ogromny wpływ na Księstwo Cieszyńskie jako cesarzowa rzymska, królowa Niemiec, Węgier, Czech, Galicji i Lodomerii, arcyksiężna Austrii, księżna Burgundii, Styrii, Karyntii, Krainy, wielka księżna Siedmiogrodu etc. etc. O kim mowa? O Marii Teresie Habsburg, jednej z najpotężniejszych kobiet swojej epoki. Dziś przypada 300. rocznica jej urodzin, dlatego warto napisać kilka słów na temat tej arcyciekawej postaci.

Portret cesarzowej Marii Teresy, wg. Martina van Meytens'a

Czasy jej rządów doskonale zapisały się w pamięci dawnych mieszkańców Księstwa Cieszyńskiego, o czym świadczy zachowane w gwarze cieszyńskiej powiedzenie: za Maryje Terezyje.., odnoszące się do czegoś, co było już dawno temu. Jednak współcześni mieszkańcy regionu nie doceniają jej osoby i wkładu, jakim przysłużyła się rozwojowi naszego księstwa, często milcząco godząc się na szerzenie kłamliwej wersji historii. Warto przypomnieć, że jej portret wisiał w Sali Sesyjnej cieszyńskiego ratusza jeszcze w 2006 roku. Został usunięty, bo Maria Teresa razem z całym habsburskim dorobkiem historycznym naszego regionu, nie wpisuje się w tę jedyną, słuszną i najprawdziwszą wersję historii... Każdy medal ma jednak dwie strony... Przyjrzymy się zatem temu co zawdzięczamy Marii Teresie jako mieszkańcy Księstwa Cieszyńskiego i temu, czego w dużej mierze nie usłyszymy w szkole czy nawet na lokalnych spotkaniach poświęconych historii naszego pięknego regionu.

Maria Teresa Habsburg urodziła się 13 maja 1717 roku w Wiedniu jako córka cesarza Karola VI i jego żony Elżbiety von Braunschweig-Wolfenbüttel. 12 lutego 1736 poślubiła w Wiedniu księcia Lotaryngii Franciszka Stefana, syna księcia Leopolda Lotaryńskiego i Elżbiety Charlotty, córki księcia Filipa I Orleańskiego. W październiku 1740 roku objęła, wraz z mężem, tron w Wiedniu, jednak sukcesja w krajach dziedzicznych była niepewna. W takiej sytuacji pomoc małżonkom zaproponował król Prus Fryderyk II Wielki. Zapłatą za nią miał być Śląsk, który Fryderyk, nie pytając nikogo o zgodę, zagarnął w ciągu dwóch miesięcy, między grudniem 1740 a lutym 1741. 10 kwietnia 1741 roku armia austriacka została pokonana w bitwie pod Małujowicami. Klęska austriacka usankcjonowała rozbiór Śląska. 17 maja 1742 Prusy zwyciężyły wojska austriackie pod Chotusicami. Maria Teresa została zmuszona 11 czerwca 1742 roku we Wrocławiu do podpisania pokoju oddając Prusom Śląsk, oprócz Księstwa Cieszyńskiego, Księstwa Opawskiego i Księstwa Karniowskiego. W tym momencie rozchodzą się drogi Śląska jako jednolitego kulturowo tworu. W sześćdziesiąte drugie urodziny Marii Teresy 13 maja 1779 roku podpisano w Cieszynie układ pokojowy kończący szereg wojen, toczonych od roku 1740 przez króla pruskiego Fryderyka II i elektora bawarskiego Karola IV Teodora przeciwko monarchii habsburskiej, którą współrządzili cesarzowa Maria Teresa i jej syn Józef II. Najukochańsza z córek Marii Teresy otrzymała w 1766 roku Księstwo Cieszyńskie w wianie i odtąd nasz region stał się perłą w koronie Habsburgów.

Z podstawowych informacji pozostaje jeszcze kwestia udziału Marii Teresy w rozbiorach Polski. Otóż Austria nie planowała żadnej ekspansji na północ od Karpat, ale liczyła, że to, co uda jej się uzyskać kosztem Polski, zdoła wymienić z Prusami na Śląsk. Ziemie polskie miały być wyłącznie kartą przetargową w negocjacjach o Śląsk, na którym Marii Teresie zależało dużo bardziej. Sama cesarzowa odnosiła się podobno dość przyjaźnie do Polski. Faktem jest, że udzieliła azylu konfederatom barskim na Górnych Węgrzech. Kiedy przedstawiono jej do podpisu traktat rozbiorowy, podobno miała zapłakać. W rzeczywistości Polska była jej obojętna, liczył się wyłącznie Śląsk i gdyby w 1742 roku go nie straciła, to rozbioru Polski samodzielnie dokonałyby Prusy i Rosja, a Księstwo Cieszyńskie graniczyłoby na rzece Białej z Caratem Rosji.

Dobra Matka swoich wiernych ludów

Choć Maria Teresa nie była dobrym strategiem wojskowym i więcej traciła niż zyskiwała, to już jako gospodyni rządzonych przez siebie krajów sprawdzała się doskonale. Jej największym osiągnięciem są przeprowadzone w całej monarchii reformy, które miały niebywały wpływ na dalsze losy Księstwa Cieszyńskiego, z czego mało kto zdaje sobie dziś sprawę. Dlatego przyjrzymy się najważniejszym z nich.

Strona tytułowa dokumentu z 13 marca 1747 roku, w którym Maria Teresa potwierdza 23 dokumenty wydane dla miasta Frydka przez piastowskich władców od 1423 roku

Pierwszą i jedną z najważniejszych reform był Powszechny porządek medyczny wydany w 1753 roku. Od tej pory w całym państwie habsburskim wszystko co jest związane z medycyną podlegało tak zwanej Medycznej Deputacji Dworskiej w Wiedniu, w imieniu której działały na terenie poszczególnych regionów monarchii Komisje Medyczne i Sanitarne. Do ich zadań należało wizytowanie i sprawdzanie stosowania się do zaleceń reformy „gabinetów” lekarskich, szpitali, aptek, itp. Komisje regulowały także ceny lekarstw i zwalczały wszelkiego rodzaju zabobonne praktyki. Reforma zakazywała aptekarzom leczenia i wydawania diagnozy chorób, lekarzom zaś zakazywała przygotowywania lekarstw, za wyjątkiem ich własnych sprawdzonych i urzędowo zaakceptowanych przez komisję. W 1770 roku wydano dodatkowo Generalny Medyczny Akt Normatywny, który jest zalążkiem współczesnych kodeksów prawnych dotyczących zdrowia, w krajach wchodzących dawniej w skład państwa habsburskiego. Oznacza to, że zachodnia część współczesnego Księstwa Cieszyńskiego korzysta z tych rozwiązań do dnia dzisiejszego, wschodnia natomiast zamieniła je na rozwiązania z Imperium Rosyjskiego.

Constitutio Criminalis Theresiana, powszechnie nazywane Terezjaną lub „prawem gardłowym”. Było to ujednolicone w całej Austrii prawo karne i sądownicze wydane w 1768 roku. Do tego czasu obowiązywała w Księstwie Cieszyńskim Ustawa Krajowa Księstwa Cieszyńskiego wydana w 1573 roku przez księcia Wacława III Adama. Constitutio Criminalis Theresiana opierał się na wcześniejszych rozwiązaniach prawnych krajów wchodzących w skład monarchii habsburskiej. W związku z tym cały czas przewidywał karę śmierci i stosowanie tortur, co czyniło go wyjątkowo okrutnym. Jednym z punktów były tortury i to, w jaki sposób „torturować poprawnie”. W 1776 Maria Teresa wydała nowelizację tej reformy i ostatecznie zakazała torturowania. Oto przykładowe kary, jakie zawierała Terezjana: za obrazę Boga groziło odcięcie języka, odrąbanie ręki i następne spalenie na stosie; za uprawianie aktu płciowego ze zwierzętami groziła natychmiastowa śmierć przez powieszenie lub ścięcie. Terezjana zawierała też jeden martwy paragraf dotyczący ścigania czarownic. Za uprawianie czarów groził stos. Maria Teresa sprzeciwiła się jednak już w 1756 roku polowaniu na czarownice, tak więc zapis o czarownicach był martwym prawem. Karę śmierci ostatecznie zniesiono w państwie habsburskim w 1781 roku, a więc rok po śmierci Marii Teresy, jednak to właśnie ona była inicjatorką tej nowelizacji.

Theresiana, okładka drukowanego wydania z 1769 roku

Nowością bez konkurencji w skali Europy był wydany w 1757 roku Kataster Marii Teresy, a więc spis ziemi, domów i mieszkańców w całym Państwie Habsburgów. W rzeczywistości był to drugi dokument, który nawiązywał do katastru wydanego w latach 1741–1748. Ten pierwszy zawierał sporo błędów, które poprawiono w drugim katastrze z roku 1757. Kataster Marii Teresy stanowi dziś nieocenione źródło informacji dla historyków i genealogów amatorów. Możemy w nim bowiem znaleźć informacje o posiadanym przez naszych przodków majątku. Zainteresowani przeglądaniem Katastru Marii Teresy z terenów Księstwa Cieszyńskiego muszą się udać do Archiwum Narodowego w Pradze i Archiwum Narodowego w Brnie, gdzie znajduje się Kataster Marii Teresy sporządzony dla Krajów Korony Świętego Wacława.

Fragment katastru Marii Teresy

Najbardziej znana z reform Marii Teresy to reforma szkolna z 1774 roku. Reforma ta dała początek szkołom publicznym. Obowiązek szkolny dotyczył dzieci wszystkich stanów w wieku od 6 do 12 lat. W szkołach nauczano religii, czytania, pisania i liczenia, a także budownictwa i podstaw łaciny. W każdej parafii (jedna parafia obejmowała wtedy kilkadziesiąt kilometrów) powstały szkoły dwuklasowe, w większych miastach szkoły trzyklasowe, a w stolicach (regionów, dla księstwa był to Cieszyn) tzw. szkoły normatywne (prawne). W miastach otwierano także szkoły przygotowujące do zawodu. W szkołach wiejskich nauczano w języku ludu, w pozostałych zajęcia były prowadzone po niemiecku. To właśnie ta reforma sprawiła, że w Księstwie Cieszyńskim wykształciła się lokalna inteligencja wywodząca się z rodzin chłopskich. Dzięki Marii Teresie możemy poszczycić się takimi zabytkami piśmienniczymi, jak choćby pamiętniki Jury Gajdzicy z Cisownicy. Lud Księstwa Cieszyńskiego umiał czytać, pisać i liczyć, co na ziemiach na północny-wschód od rzeki Białej, jeszcze w latach 50. XX wieku należało do rzadkości.

Kolejnymi ciekawostkami są: wprowadzenie przez Marię Teresę pierwszych banknotów w 1759 roku; wprowadzenie obowiązku numeracji domów co wynikało z reformy katastralnej; wydanie tzw. Patentu Przeciwpożarowego, który nakazywał budować domy z kamienia lub cegły (na wsiach obchodzono to prawo na dwa sposoby: 1. tynkowano drewniane domy z zewnątrz, 2. drewniane domy malowano z zewnątrz wapnem, dzięki czemu z daleka wyglądały jak murowane. Cesarscy urzędnicy nie wchodzili do chłopskich zagród i sprawdzali domy z daleka. Widząc białe fasady zaznaczali w dokumentach, że wieś była murowana).

Po Marii Teresie władzę przejął jej syn Józef II, który kontynuował dzieło matki, wydając kolejne patenty i rozporządzenia − stoją one u podstaw współczesnego, nowoczesnego państwa. W literaturze najczęściej można się spotkać z pojęciem: reformy Marii Teresy i Józefa II. Wszystko dlatego, że nie da się dokładnie rozdzielić jednych od drugich, gdyż Maria Teresa i Józef II wspólnie reformowali przestarzałą monarchię. To, co zaczęła Maria Teresa, naturalnie udoskonalał Józef II. Poza tym reformy były nowelizowane średnio co siedem lat w ciągu rządów Marii Teresy, dlatego każda z reform mogłaby stanowić osobny artykuł.

Maria Teresa zapisała się w historii jako najpotężniejsza z kobiet. Wielka reformatorka, ale też córka, żona i wreszcie matka. Matka szesnaściorga dzieci, które władały całą Europą, i kilku milionów swych wiernych poddanych.

***

Zainteresowani historią Marii Teresy mogą się wybrać na wycieczkę do Wiednia, gdzie na ten rok zaplanowano wiele wystaw i wydarzeń kulturalnych z okazji 300. rocznicy jej urodzin.