Ustawa Krajowa Księstwa Cieszyńskiego

Czterysta czterdzieści trzy lata temu, 24 czerwca 1573 roku w Cieszynie, wydano najważniejszy dokument będący obecnie niepodważalnym dowodem autonomii Księstwa Cieszyńskiego. Mianowicie chodzi o USTAWĘ KRAJOWĄ KSIĘSTWA CIESZYŃSKIEGO, po czesku ZEMSKÉ ZŘÍZENÍ TĚŠÍNSKÉHO KNÍŽECTVÍ, której tłumaczenie na język angielski jest dużo bardziej wymowne, a zarazem budzące kontrowersje. Język angielski określa ten dokument jako „constitution”, czyli konstytucja. 


Uchwalenie Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego (Sala Tronowa w cieszyńskim zamku)
 

Dokument ten zmienił obowiązujące dotychczas w Księstwie Cieszyńskim prawo zwyczajowe w ustawę, a więc akt prawny o charakterze powszechnie obowiązującym na terenie Księstwa Cieszyńskiego. Współczesna terminologia polska nie pozwala oddać w nazwie rzeczywistej rangi dokumentu, gdyż określenie go jako „ustawa” degraduje jego ważność względem konstytucji. Uchwalenie tego dokumentu jest tożsame z uchwaleniem konstytucji państwa, oczywiście w pojęciu XVI wiecznym. Z XVI-sto wiecznego pojęcia wychodzi język angielski określając dokument terminem „constitution”, gdyż uchwalone przez parlament akty prawne (współczesne ustawy) określane są jako „act of parliment”. Zdaje się, że terminologia angielska najpełniej ukazuje rangę dokumentu jakim była Ustawa Krajowa Księstwa Cieszyńskiego. 

Wacław III Adam, książę cieszyński
 

Ustawa Księstwa Cieszyńskiego została wydana 24 czerwca 1573 roku w Cieszynie, przez księcia Wacława III Adama. Poprzedzało ją wydanie 30 czerwca 1572 roku przywileju stanowego, w którym Wacław III Adam po raz pierwszy ustanowił prawa stanowe i instytucje ziemskie. W przywileju kładziono nacisk na rozpoczęcie działalności Sądu Ziemskiego w Cieszynie i potrzebę spisania ustawy krajowej.

Strona tytułowa Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego (1573)


Oryginał Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego zapisany jest w języku staroczeskim, który był językiem urzędowym w Księstwie Cieszyńskim, na dwudziestu czterech stronach formatu A4, związanych biało-czerwonym (w XVI wieku były to barwy Królestwa Czech, którego flaga wyglądała identycznie jak obecna flaga polska) jedwabnym sznurkiem, opatrzony jest pieczęcią i podpisem księcia. Oryginał znajduje się w Archiwum Państwowym w Cieszynie. 

Strona tytułowa Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego (1574)


Wraz z wydaniem Ustawy Krajowej, Księstwo Cieszyńskie sięgnęło szczytu swojej państwowości. Widoczny jest tutaj wpływ aktów prawnych wydawanych na Morawach, a także w Królestwie Polskim.

Osobisty podpis księcia cieszyńskiego Wacława III Adama


Tekst Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego podzielony jest na czterdzieści dwa rozdziały zawierające pojedyncze artykuły, które są ponumerowane w każdym rozdziale od początku. Tytuły pojedynczych rozdziałów z 1573 roku brzmią następująco (tłumaczenie ze staroczeskiego):

1.O hołdzie
2.O wojnie i służbie ziemskiej
3.O sędziach, jak zasiadać w sądzie powinni
4.Sędziowie w ten sposób wybierani być powinni
5.Sąd tak rozpoczynać należy
6.Tak powinno oskarżenie być pisane
7.Oskarżenie zaległe rokiem tak do sądu ma być pisane
8.O urzędach
9.O wianach
10.O córkach osieroconych
11.O pomyśle
12.O testamencie i poręczeniu
13.O sierotach
14.Części gospodarstw
15.Stowarzyszenia
16.Sprzedaż dziedzictwa
17.Dziesięciny i podatki duchowieństwa
18.O sumieniu, Sumienie tak rozumiane być powinno
19.O morderstwach
20.O pogwałceniu honoru
21.Ze strony granic i zalewaniu wodą obcych gruntów
22.Przysięga graniczna tymi słowy ma zostać zawarta
23.O zastawie
24.O sporach i życiu w mieście
25.O osobach stanu mieszczańskiego, które gospodarstwa ziemskie mają
26.O długach i niewoli
27.Ze strony odkryć
28.O pysze i złorzeczeniu
29.O myślistwie
30.O pastwiskach i szkód czynieniu
31.O poręczycielach
32.O próżniactwie i włóczęgach
33.O złoczyńcach
34.O poddanych, sierotach i czeladzi służebnej
35.O wodach
36.O drogach
37.O oskarżeniach panów przez poddanych
38.O sierotach
39.O czeladzi służebnej
40.O młynarzach
41.O Żydach
42.Zakończenie

Początkowe reakcje przedstawicieli cieszyńskich stanów (szlachty) były bardo pozytywne. Jednak później doszło do konfliktu stanów i księcia, który zmarł w międzyczasie pozostawiając Księstwo swojej żonie - Sydonii Katarzynie. Księżna sprawowała władzę w imieniu niepełnoletniego syna - Adama Wacława. W tym czasie spór zaostrzył się jeszcze bardziej i włączono do niego króla czeskiego i cesarza rzymskiego Rudolfa II, który zakończył spór 17 maja 1591 roku wydając dwa dokumenty potwierdzające przywileje wydane przez Wacława III Adama i swoje wydane w 1573 roku, gdzie dodatkowo zawarł przywilej stanowy z 1590 roku. W 1592 roku wydano nowelizację Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego, która regulowała sporne sprawy dotyczące cieszyńskich stanów. W tej wersji Ustawa Krajowa Księstwa Cieszyńskiego przetrwała do końca XVIII wieku, kiedy wydano ujednolicone prawo obywatelskie i sądownicze obowiązujące na terenie całego Cesarstwa Austriackiego i podległych mu krajów.

Strona tytułowa Ustawy Krajowej Księstwa Cieszyńskiego (1592)