Zanim w 1290 roku powstało Księstwo Cieszyńskie odnajdujemy
jedynie lakoniczne wzmianki na temat kasztelanii cieszyńskiej i poszczególnych
miejscowości, które do niej należały. Dzieje przed powstaniem kasztelanii giną
gdzieś w mrokach historii i nasuwa się stwierdzenie, iż żyły tu przysłowiowe
gryfy i smoki.
Nic bardziej mylnego. Otóż przynajmniej od VII wieku naszej
ery tereny te wchodziły w skład plemiennego państwa Gołęszyców, które
rozciągało się od wzgórz Jesionników po rzekę Wisłę. Od północy graniczyło z
państwem Głubczyców i państwem Opolan, od zachodu z państwem Czechów, od
południa z państwem Morawian (późniejszym Państwem Wielkomorawskim) i od
wschodu z państwem Wiślan. Jedyną pisemną wzmiankę na temat Gołęszyców (czes. Holasici)
pozostawił nam Geograf Bawarski w 845 roku, a brzmi ona „Golensizi [habent]
civitates V”, czyli Gołęszyce posiadają pięć grodów. Do owych pięciu
grodów zalicza się najważniejsze grodziska obronne Gołęszyców, czyli Lubomię
(gród centralny), Holasovice, Hradec nad Moravici, Stary Cieszyn (Kocobędz –
Podobora) i Międzyświeć. Prócz tego plemię posiadało mniejsze osady obronne i
osady tkzw. otwarte, których pełnej liczby nie znamy (dotąd odkryto około 30
mniejszych osad gołęszyckich).
 |
| Zasięg państwa Gołęszyców, opracowany na potrzeby strony, na podstawie odkryć archeologicznych polskich i czeskich badaczy |
Dwa z wymienionych grodów znajdują się na terenie
późniejszego Księstwa Cieszyńskiego. Są to Podobora, czyli Stary Cieszyn, i
Międzyświeć (błędnie uważany za praosadę Skoczowa). Gród w Międzyświeciu był
granicznym grodem obronnym Gołęszyców, wysuniętym najdalej na wschód. Za Wisłą
„czychało” już plemię Wiślan, którego ośrodkiem centralnym był Gród Kraka,
czyli obecny Kraków. Warto zaznaczyć, że Wisła stanowiła naturalną granicę
pomiędzy Gołęszycami i Wiślanami. Jedyne co łączyło ówczesne plemiona to szlaki
handlowe prowadzące z południa w stronę Krakowa.
Zgodnie z tezą F. Kmietowicza, Gołęszyce wzięli swoją nazwę
od imienia swojego praojca o imieniu Gołęsz. Ów Gołęsz, żył zapewne na
przełomie VII i VIII wieku, kiedy zbudowano najstarszy gród Gołęszyców w Holasovicach niedaleko
Opawy (nie prowadzono dotąd dokładnych badań archeologicznych, jednak za jego
starszeństwem przemawia etymologia odnosząca się do imienia Gołęsz i Gołęszyców
jako plemienia). W końcu VII lub na
początku VIII wieku zbudowano gród w Lubomii (etymologia wskazuje, że jego
założycielem był Lubomir, prawdopodobnie syn Gołęsza, a gród zwano pierwotnie
Grodem Lubomira), który stał się centralnym grodem plemienia Gołęszyców.
Najważniejszym grodem na terenie obecnego Śląska
Cieszyńskiego, był ten znajdujący się w Podoborze, a zwany Starym Cieszynem.
Najnowsza ekspertyza badań z grodziska w Podoborze, sugeruje istnienie w tym
grodzie klasy rządzącej i lokalnego władyki (w literaturze nazywa się ich
książętami, np. książę Polan, książę Wiślan, itd.), który zapewne nadzorował
teren przygraniczny z Wiślanami. Z wykopalisk w Podoborze pochodzi wiele
interesujących zabytków kultury materialnej, takich jak ceramika, biżuteria,
kawałki broni. Wykopaliska potwierdzają także handlowe funkcje grodziska, gdyż
część odnalezionych przedmiotów pochodzi z różnych zakątków nie tylko
Słowiańszczyzny.
 |
| Grodzisko w Podoborze, czyli Stary Cieszyn |
Drugi gród w Międzyświeciu pełnił wyłącznie funkcje obronne,
i nie cechuje się tak bogatym materiałem archeologicznym.
 |
| Pozostałości grodu obronnego w Międzyświeciu |
Oba grody zostały zniszczone pod koniec IX wieku, podczas
wyprawy księcia wielkomorawskiego Świętopełka I. Grodu w Międzyświeciu nie
odbudowano. W zgliszczach Podobory toczyło się jeszcze życie do XI wieku,
natomiast zaczęto je nazywać Starym Cieszynem, gdyż znaczna część ludności z
grodu w Podoborze przeniosła się na obecne Wzgórze Zamkowe w Cieszynie, gdzie
wcześniej funkcjonowała osada otwarta, o funkcjach mieszkalno-handlowych w
miejscu, której zbudowano Nowy Cieszyn.
 |
| Kawałki ceramiki znalezione w Podoborze |
Co działo się z cieszyńskimi Gołęszycami po splądrowaniu
przez Świętopełka I, tego dokładnie nie wiadomo. Tradycyjnie ich ziemie powinny
zostać przyłączone do Państwa Wielkomorawskiego. Istnieją jednak przesłanki, iż
jest to mało prawdopodobne, gdyż Świętopełk I musiałby tutaj wysłać swoje
oddziały do obrony tych terenów. Gdyby tak się stało, na pewno istniałby
jakikolwiek ślad po takich działaniach. Według archeologów pomiędzy Gołęszycami
a Morawianami istniała w IX wieku pustka osadnicza, czyli granicę pomiędzy tymi
plemionami tworzyły góry i puszcze. Brak jest również śladów migracji, zatem
nikt nowy nie przybył na te tereny, a Gołęszyce również się stąd nie ruszyli.
Według historyków po upadku Państwa Wiekomorawskiego, ziemie te zostały w X
wieku przyłączone do Czech, jednak brak jest jakiejkolwiek wzmianki na ten
temat, a gdyby tak rzeczywiście było, to zapewne odnotowano by ten fakt w
kronikach. Zatem najpewniej, Gołęszyce nadal funkcjonowali jako odrębne
państewko pomiędzy Jesionnikami a Wisłą. Jedynym pewnym wydarzeniem, jest
przyłączenie tych ziem na przełomie X i XI wieku do państwa piastowskiego.
 |
| Metalowe artefakty z Podobory |
Co zatem przetrwało do naszych czasów po Gołęszycach? Na
pewno zachowały się, w różnym stanie, osady gołęszyckie. Odnaleziono kawałki
ceramiki, biżuterii. Imiona Gołęszyckich władyków (książąt) przetrwały w
nazwach niektórych miejscowości. Istnieją również wioski etymologicznie
związane z Gołęszycami. Przetrwali w przekazie ludowym, gdzie można odnaleźć
opowieści o ich świątyniach, grodach, a czasem nawet dokonaniach (najczęściej
założeniu jakiejś osady).
Jako ciekawostkę można dorzucić fakt, że wśród zwolenników
morawskiej autonomii, powstała hipoteza, która podważa zasadność używania
określenia Śląsk, dla ziem zamieszkiwanych przez Gołęszyców. Za zmianą nazwy
Śląsk na Gołęszyce (Holasicko), ma przemawiać fakt, iż nazwa Śląsk pochodzi od
plemienia Ślężan, a ci nigdy nie zamieszkiwali tych terenów. Dodatkowo można
zauważyć, że Morawy noszą nazwę od plemienia Morawian, Czechy od plemienia
Czechów, Ziemia Opolska od plemienia Opolan, Łużyce od plemienia Łużyczan,
Mazowsze od plemienia Mazowszan, Pomorze od plemienia Pomorzan, itd. W dodatku nazwa
Śląsk odnosiła się pierwotnie, rzeczywiście, wyłącznie do terenu u podnóża
Ślęży. Naturalną granicę pomiędzy dzisiejszym Dolnym Śląskiem i Górnym
Śląskiem, a zatem Ślężanami i Opolanami, wytyczała nieistniejąca dziś Przesieka
Śląska (pas celowo nietrzebionej puszczy o funkcjach obronnych). Zgodnie z tą
teorią nazwa Górny Śląsk nie powinna istnieć. Po raz pierwszy takie określenie
pojawiło się na przełomie XV i XVI wieku. Do tego czasu w źródłach czeskich
występuje określenie Holasicko, czyli Gołęszyce.
Pomysł zapewne ciekawy, historycznie i etymologicznie
uzasadniony, zatem przykładowo zniknąłby z podręczników „Śląsk Cieszyński”, a w
jego miejsce wstawiono by „Gołęszyce Cieszyńskie”, co też brzmi całkiem
interesująco, a co najważniejsze historycznie poprawnie.