Mieszko I cieszyński – książę, który mógł zmienić dzieje Europy Środkowej

Położenie średniowiecznego Cieszyna, wówczas drewnianego grodu kasztelańskiego usytuowanego w samym centrum Bramy Morawskiej, sprawiało, że nie omijała go wielka polityka. Już w czasach najdawniejszych było wiadomo, że ten, kto włada terenami położonymi wewnątrz Bramy Morawskiej, musi być władcą na tyle silnym, aby umiejętnie łączyć Północ z Południem i Wschód z Zachodem. To właśnie tędy wiodły najważniejsze i najdogodniejsze szlaki handlowe, a wraz z nimi nowe prądy i idee przekazywane przez podróżnych ze wszystkich stron świata. Wędrowali nimi nie tylko kupcy i posłańcy, lecz także potężni władcy, którzy choć na chwilę korzystali z gościnności tutejszych mieszkańców.

Jednak położenie w Bramie Morawskiej wymuszało na mieszkańcach ciągłą gotowość do wojny, każdy chciał bowiem władać tymi terenami. Sam Cieszyn jako gród słowiański zrodził się właśnie w wyniku wojen, które prowadziły między sobą plemiona słowiańskie z plemionami awarskimi o wpływy w Europie Środkowej na przełomie VIII i IX wieku. Sprytni Słowianie pobudowali wtedy w samym środku Bramy Morawskiej grody obronne, wobec czego zamknęli Awarom dostęp do terenów położonych na północy. Gdyby nie to, Polska byłaby dziś w dużej mierze krajem o rodowodzie germańskim. Później sami Słowianie, protoplaści dzisiejszych Polaków i Czechów, zaczęli walczyć między sobą o wpływy. Bolesław I Chrobry w 999 roku wiedział, że chcąc włączyć Kraków do Państwa Polskiego, musi najpierw zająć grody położone w Bramie Morawskiej, odcinając tym samym Czechom drogę do Krakowa.

Ciągłe zagrożenie wojną, a zarazem trudne warunki do życia sprawiły, że tereny te były słabo zasiedlone. W dodatku cieszyńska ziemia często przechodziła z rąk do rąk, co powodowało brak stabilizacji wśród ludności. Sytuacja zaczęła zmieniać się dopiero pod koniec XIII wieku, kiedy Piastowie, rządzący wówczas kasztelanią cieszyńską (wchodzącą w skład Księstwa Opolskiego), postanowili utworzyć w samym centrum Bramy Morawskiej niezależne księstwo. Za gród stołeczny obrano wtedy Cieszyn, toteż księstwo wzięło od niego swoją nazwę i odtąd przez kolejne kilkaset lat nazywano je Księstwem Cieszyńskim.

Władał nim książę Mieszko, najstarszy syn Władysława, księcia opolskiego, i jego żony Eufemii Odonicówny, księżniczki wielkopolskiej. Książę, w którego żyłach płynęła krew zarówno „polskich” Piastów, jak i „czeskich” Przemyślidów. Wśród jego przodków odnajdziemy także znane postacie historyczne takie jak: bułgarski car Kałojan, zwany Rzymianobójcą; święty Leopold, margrabia Austrii; Harald II, król Anglii poległy w słynnej bitwie pod Hastings; Arpad, książę węgierski, założyciel dynastii Arpadów; Ruryk, książę ruski, założyciel dynastii Rurykowiczów; a nawet znani z nordyckich sag jarlowie Skoglar Toste, Ulf, Ragnvald, przez których był bezpośrednio spokrewniony ze znanym współcześnie bohaterem serialu Wikingowie – Ragnarem Lodbrockiem. Dodatkowo najbliższymi kuzynami księcia byli Władysław Łokietek i Przemysł II.

Mieszko I cieszyński urodził się pomiędzy 1251 a 1256 rokiem, najprawdopodobniej na zamku w Opolu. Niestety nie zachowały się źródła, na podstawie których moglibyśmy choćby zrekonstruować dzieciństwo i wiek młodzieńczy Mieszka. W dokumentach pojawia nam się dopiero jako młody mężczyzna przed trzydziestką, który w 1280 roku, wraz z ojcem i braćmi przebywał w Wiedniu. Tam przed obliczem cesarza Rudolfa Habsburga, książę Władysław zawierał umowę z Henrykiem IV Probusem, przypieczętowaną zresztą małżeństwem Probusa z siostrą Mieszka  Konstancją.

Choć za datę powstania Księstwa Cieszyńskiego przyjmuje się rok 1290, to już w latach 80. XIII wieku Mieszko rozpoczął szeroko zakrojoną akcję osadniczą na terenach kasztelanii cieszyńskiej. W tym czasie na terenie kasztelanii powstało co najmniej 75 nowych osad, co nie zmieniało faktu, że u progu swego istnienia Księstwo Cieszyńskie było państewkiem o niewielkiej liczbie ludności i nikłym potencjale gospodarczym. Z tego powodu książę skupiał swoje działania przede wszystkim wokół umocnienia i rozwoju swojego niewielkiego dominium władzy. Warto zauważyć, że wówczas Księstwo Cieszyńskie sięgało od Ostrawy po Oświęcim i Zator.

17 stycznia 1291 roku Mieszko zawarł przymierze z królem czeskim Wacławem II. Według niektórych historyków już wtedy książę złożył hołd lenny królowi czeskiemu. Jest to jednak tylko przypuszczenie, którego nie potwierdzają żadne późniejsze źródła. Mimo to wspomniane przymierze było bezpośrednio skierowane przeciwko Władysławowi Łokietkowi. Mieszko I cieszyński nie poparł nawet polityki drugiego z kuzynów – Przemysława II wielkopolskiego. W 1292 roku wziął czynny udział w udanej dla Czechów wyprawie na Kraków, gdzie drogą zbrojną niekoronowany jeszcze król czeski Wacław II zawładnął Małopolską. Mieszko I cieszyński sprzyjał Czechom, wiążąc z tym faktem nadzieję na terytorialne umocnienie i poszerzenie swojej władzy. Wacław II obiecał mu przecież formalnie pomoc i opiekę, wykupienie z ewentualnej niewoli, wynagrodzenie za usługi, a przede wszystkim pośrednictwo w sporach z innymi książętami. Nic więc dziwnego, że cieszyński władca, znajdujący się w dosyć kłopotliwym położeniu geograficznym, a jednocześnie będący w centrum rodzinnego sporu książąt piastowskich o tron, otwarł przed królem Czech bramy swoich grodów i zapewnił mu swobodę komunikacji. Jak już wspomniano na początku, Księstwo Cieszyńskie usytuowane w samym środku Bramy Morawskiej stanowiło od wieków łakomy kąsek zarówno dla Królestwa Czeskiego, jak i Królestwa Polskiego, tędy bowiem wiodła, i do dziś prowadzi, najkrótsza droga z Pragi do Krakowa. Czy Mieszko I cieszyński miał jakieś inne wyjście z sytuacji? Nie miał! Na pomoc skłóconych między sobą piastowskich kuzynów liczyć nie mógł, a sprzeciw wobec króla Czech skończyłby się rozniesieniem Księstwa Cieszyńskiego w pył i automatyczne włączenie tej ziemi do Królestwa Czech po wsze czasy. Dumny książę za bardzo cenił sobie jednak swoją niezależność, toteż korzystniej było mu pójść na układ, który był gwarantem jej zachowania.

2 czerwca 1297 roku w Pradze Mieszko I cieszyński wiernie uczestniczył w koronacji Wacława II na króla Czech. Tego samego roku 2 sierpnia na zamku w Ostrawie zawarł umowę, na podstawie której, jak zwykło się używać w średniowiecznych dokumentach, po wsze czasy granica pomiędzy Księstwem Cieszyńskim a biskupstwem ołomunieckim przebiegać miała na rzece Ostrawicy. De facto dokument wyznacza nie tylko najstarszą potwierdzoną granicę księstwa, lecz także sankcjonuje podział ziem należących do biskupstwa wrocławskiego i ołomunieckiego. Dużo późniejsza historia zweryfikowała nieco ten fakt, dokonując swoistego gwałtu na tym historycznym dokumencie.

We wrześniu 1300 roku Mieszko I cieszyński wyruszył u boku króla Wacława II do Wielkopolski, gdzie ten drugi został koronowany na króla Polski. Koronacji dokonano w katedrze gnieźnieńskiej, a koronę na głowę Przemyślidy nałożył sam biskup Jakub Świnka, który wcześniej był jego zawziętym przeciwnikiem. Powodem zmiany opcji przez wielu polskich możnowładców i uznanie czeskiego władcy za króla Polski były nieudolne rządy Władysława Łokietka i brak perspektyw na to, że działania któregokolwiek ze skłóconych Piastowiczów doprowadzą wreszcie do zjednoczenia rozbitego Królestwa Polskiego. Wówczas wierzono, że czesko-polska monarchia będzie idealnym panaceum na postępującą germanizację Europy Środkowej. Mając na uwadze te fakty historyczne, należałoby stwierdzić, że Mieszko był po prostu wykwintnym politykiem, potrafiącym, mimo trudnego położenia, rozgrywać nawet najtrudniejsze partie, umiejąc przewidywać bieg toczących się wydarzeń. Dosłownie w odpowiednim czasie „przykleił się” do mocniejszego władcy, co mieli mu zresztą za złe wszyscy jego kuzynowie.

Po śmierci Wacława II w 1305 roku Mieszko pozostawał wierny Koronie Czech, co dodatkowo potwierdził, wydając za mąż swoją córkę Wiolę Elżbietę za następcę tronu Czech – Wacława III. Małżeństwo Wacława III z córką niewiele znaczącego pod względem posiadanego terytorium księcia budziło wówczas spore kontrowersje i do dzisiaj stanowi niebywałą łamigłówkę dla zarówno polskich, jak i czeskich historyków. Z pozoru niekorzystny dla czeskiego władcy układ przyniósł jednak konkretne korzyści polityczne. Otóż w pewnym sensie legitymizował on prawo Wacława III do polskiego tronu, a zarazem gwarantował lojalność cieszyńskiego władcy wobec Królestwa Czech, co było niezbędne królowi w razie ponownej potrzeby zbrojnej wyprawy na Kraków. Bardzo prawdopodobne, że był to pierwszy krok Mieszka do stworzenia większej koalicji przeciwko Władysławowi Łokietkowi, który uznawał się za jedynego pretendenta do korony polskiej. Poza tym sukcesy Wacława III w walce z Łokietkiem dawały nadzieję, że to wnuki Mieszka I zasiądą kiedyś na polskim tronie. Mieszko I cieszyński otrzymał też szansę do stania się najpotężniejszym piastowskim księciem początku XIV wieku, który mógł doprowadzić do odnowionego Królestwa Polskiego złączonego unią personalną z Królestwem Czech. Takiego układu sił w Europie Środkowej od wieków obawiali się sąsiedzi obu krajów. Jak wyglądałoby Zjednoczone Królestwo Czesko-Polskie pod rządami potomków Mieszka I? Tego niestety nigdy się nie dowiemy, gdyż sny Mieszka I cieszyńskiego o środkowoeuropejskiej potędze przerwała nagła śmierć Wacława III, który został zamordowany 4 sierpnia 1306 roku w Ołomuńcu przez najemnego, niemieckiego rycerza – Konrada von Botenstein.

Po tym wydarzeniu polityczna aktywność księcia nieco przygasła. Chociaż przed swoją śmiercią w 1315 roku pokusił się raz jeszcze powrócić do swej życiowej idei stworzenia czesko-polskiej potęgi rządzonej przez swoich potomków. Otóż jak wiemy z dokumentów, na przełomie czerwca i lipca tegoż roku do ówczesnego króla Czech Jana Luksemburskiego dotarły dwa poselstwa: pierwsze z Cieszyna, a drugie z Krakowa. Oto o rękę córki czeskiego króla  Małgorzaty (ur. w 1313 roku) starał się dla swojego syna Kazimierza książę cieszyński Mieszko. Natomiast o rękę drugiej z córek – Juty (ur. w 1315 roku) starał się dla swojego syna, również Kazimierza (przeszedł do historii jako Wielki), Władysław Łokietek. Warto zaznaczyć, że w 1315 roku Jan Luksemburski dotąd nie posiadał męskiego potomka, co oznaczało, że gdyby oba małżeństwa doszły do skutku, to na koronę czeską i polską największe szanse mieli potomkowie starszej z sióstr, czyli w takim wypadku książęta cieszyńscy. Ostatecznie żadne z małżeństw nie zostało zawarte, a Mieszko I cieszyński zmarł niedługo po wysłaniu poselstwa. Zapewne jeszcze w czerwcu 1315 roku.

Choć jego sny o czesko-polskiej potędze się nie ziściły, to Mieszko I cieszyński zachował na mapie Europy swoisty twór państwowy, o który dbał i, na ile było to możliwe, starał się go rozwijać. Jeszcze w 1284 roku lokował na nowym prawie miejskim Cieszyn. W 1291 nadał stolicy swego księstwa, a także Bielsku, Frysztatowi i Oświęcimiowi prawa handlowe. 10 listopada 1292 roku podniósł do godności miasta osadę zwaną Zatorem. Tam też założył pierwsze na terenie swojego księstwa stawy rybne i hodowlę karpi, która istnieje po dziś dzień. Założył składy solne w Cieszynie, Bielsku i Skoczowie. Odtąd wszelka sól wydobywana w Wieliczce i Bochni, przeznaczona na eksport do Europy, była przejmowana przez cieszyńskiego władcę i dopiero później z odpowiednim narzutem cenowym sprzedawana na zachód Europy. Na granicach swojego księstwa zaczął pobierać myto, toteż od tej pory przejazd przez Bramę Morawską przestał być darmowy. Najprawdopodobniej już w 1292 roku udało mu się umocnić na rynku swoją własną walutę, na co wskazywałby zapis w jednym z dokumentów, wymieniający z imienia książęcego mincerza. Najważniejsze miasta w księstwie obdarował prawem do składowania ołowiu, miedzi i cyny. Mieszczanom Bielska na własny użytek podarował w 1312 roku las pomiędzy Kamieniem a Mikuszowicami, o czym rodowici bielszczanie pamiętają po dziś dzień. Wydawał dekrety lokacyjne kolejnych miejscowości i nadania rycerskie.

Niestety nie znamy imienia jego żony. Niektóre źródła podają, że miała na imię Grzymisława i wywodziła się z rodu Rurykowiczów. Niestety istnienie Grzymisławy dotąd nie zostało potwierdzone, toteż zalicza się ją do tzw. Piastów domniemanych. Ze swoją żoną miał jednak troje dzieci – synów Kazimierza i Władysława, a także córkę Wiolę Elżbietę, wydaną za następcę tronu Czech. Potomkowie Mieszka I cieszyńskiego przez kolejne 338 lat sprawowali niepodzielne rządy w Księstwie Cieszyńskim, na przekór wszystkim stojąc w samym centrum Bramy Morawskiej, pomiędzy Polską a Czechami. Jednocześnie stworzone przez Mieszka I księstwo, było swego rodzaju amortyzatorem na linii KrakówPraga, PragaKraków, które doskonale filtrowało niepożądane zachowania z jednej, jak i drugiej strony. Pomimo niezbyt korzystnego położenia geograficznego i niewielkiego terytorium w porównaniu ze swymi sąsiadami, utworzone przez Mieszka I Księstwo Cieszyńskie okazało się najtrwalszym bytem państwowym stworzonym przez Piastów. Kiedy upadło na początku XX wieku, to tak jak przed jego powstaniem, między dwoma bratnimi narodami pojawiły się okresy niezgody.

21 czerwca 1931 roku w Cieszynie odsłonięto pomnik księcia Mieszka I cieszyńskiego. Pomysłodawcą całego przedsięwzięcia był zmarły trzy lata wcześniej burmistrz miasta Cieszyna ks. Józef Londzin. Autorem samego odlewu postaci był Jan Raszka, wybitny artysta, który przed I wojną światową praktykował na dworze w Wiedniu. Jego dzieła do dnia dzisiejszego można spotkać m.in. w Krakowie, Lublinie, Skoczowie, Czechowicach, a najwięcej z nich w Cieszynie. W czasie II wojny światowej pomnik został rozebrany, a postać Mieszka I, dzięki interwencji kustosza muzeum przeniesiono do jego zbiorów.

Po II wojnie światowej w 1957 roku Mieszko I powrócił na swoje miejsce, a wokół pomnika założono Park im. Mieszka I cieszyńskiego. Od tego czasu pomnik stoi w jednym miejscu. Coraz bardziej zaśniedziały, zniszczony, brudny. Jego okolica dawno już nie przypomina parku. Ba! Nawet nikt już nie nazywa tego miejsca parkiem. Stoi tylko pośród drzew, na podniszczonym cokole stary książę cieszyński, który zdaje się czegoś wypatrywać...
 

---
 

Fanów bloga Principatus Teschinensis z Cieszyna zachęcam do głosowania w budżecie obywatelskim 2019 na projekt nr 24. RENOWACJA MIESZKA. Wspólnie możemy przywrócić księciu Mieszkowi I cieszyńskiemu jego dawny blask i zasłużoną chwałę.

Głosować można pod tym linkiem: https://cieszyn.budzet-obywatelski.org/glosowanie

Oryginalny baner z 1931 roku promujący uroczystość odsłonięcia pomnika Mieszka I cieszyńskiego (żródło: NAC)